Zgodnie z art. 922 Kodeksu cywilnego, z chwilą śmierci prawa i obowiązki zmarłego przechodzą na jedną lub kilka osób stosownie do postanowień Księgi IV kodeksu cywilnego. Do dziedziczenia może dojść w drodze dziedziczenia ustawowego lub poprzez rozrządzenia na wypadek śmierci, czyli poprzez testament. O zasadach i kolejności dziedziczenia ustawowego podstawowe informacje znajdziesz TUTAJ. W niniejszym wpisie zostaną przybliżone podstawowe instytucje związane z dziedziczeniem testamentowym.
Zgodnie z art. 941 Kodeksu cywilnego: Rozrządzić na wypadek śmierci można jedynie przez testament. W potocznym myśleniu uważa się, że celem sporządzenia testamentu jest powołanie spadkobierców. Jest to zdanie prawdziwe, aczkolwiek w testamencie można dokonać praktycznie każdego rozrządzenia swoim majątkiem, które jest dopuszczalne w księdze IV kodeksu cywilnego, np.: dokonać zapisu, wydziedziczyć tudzież powołać wykonawcę testamentu. Ważny będzie również testament, w którym nie powołano żadnego spadkobiercy. W takiej sytuacji przyjmuje się, że spadkodawca zaakceptował ustawowy porządek dziedziczenia. Kolejną wskazówką określającą konstrukcję testamentu jest art. 942 kc który wskazuje, iż testament może być sporządzony tylko przez jedną osobę. Tym samym nie ważne są testamenty wspólne (np.: małżonków). W powyższym kryterium chodzi o to aby móc jednoznacznie ustalić wolę jednego spadkobiercy. Możliwe są sytuacje gdzie na jednej kartce papieru zostanie sporządzony testament jednej osoby, a zaraz po nim drugiej osoby. Wskazać również należy, że testament może być sporządzony tylko przez osobę mającą pełną zdolność do czynności prawnych, jak również że nie można sporządzić testamentu przez pełnomocnika.
Następnie należy poświęcić kilka słów odwołaniu testamentu. Testator może to zrobić w każdej chwili, poprzez odwołanie zarówno całego testamentu jak i poszczególnych jego postanowień (art. 943 kc). Odwołanie testamentu może nastąpić w drodze: sporządzenia nowego testamentu, zniszczenia testamentu lub pozbawieniu go cech od których zależy jego ważność lub poprzez dokonanie w testamencie w testamencie zmian, z których wynika wola odwołania jego postanowień (art. 946 kc). Wspomnieć również należy, że jeżeli spadkodawca sporządził nowy testament nie zaznaczając w nim, iż poprzedni testament odwołuje, to wówczas ulegają odwołaniu tylko te postanowienia poprzedniego testamentu, których nie można pogodzić z treścią nowego testamentu. Tak samo jak sporządzenie testamentu, jego odwołanie może być dokonane tylko osobiście, nie za pośrednictwem pełnomocnika. Forma odwołania lub zmiany testamentu nie jest zależna od format w jakiej dany testament został sporządzony. Przykładowo, testament sporządzony w formie aktu notarialnego może zostać odwołany w zwykłej formie pisemnej. Więcej o formie sporządzania testamentu znajdziesz TUTAJ.
Kolejnym zagadnieniem jest wykładnia testamentu. Podstawowym warunkiem dokonywania wykładni testamentu jest to aby testament był ważny. W przypadku gdy testament okaże się nieważny (np.: sfałszowany lub sporządzony przez pełnomocnika) konieczność jego wykładni dezaktualizuje się. Więcej na temat nieważności testamentu znajdziesz TUTAJ. Jeżeli już dojdziemy do przekonania, iż mamy doczynienia z ważnym testamentem to możemy przejść do jego wykładni. Wskazać należy, iż tłumaczenie testamentu może obejmować wyłacznie to co zostało w nim stwierdzone. Nie można, w ramach tego procesu, zmieniać lub uzupełniać treści testamentu (por. wyrok SN z dnia: 15.03.1963 r. sygn.: III CR 131/62 oraz 18.02.1999 r. I CKN 1002/97).
Podstawowe dyrektywy interpretacyjne zostały zawarte w art. 948 kc zgodnie z którym: Testament należy tak tłumaczyć, ażeby zapewnić możliwie najpełniejsze urzeczywistnienie woli spadkodawcy (§1) oraz Jeżeli testament może być tłumaczony rozmaicie, należy przyjąć taką wykładnię, która pozwala utrzymać rozrządzenia spadkodawcy w mocy i nadać im rozsądną treść (§2). W dalszej kolejności, do wykładni treści testamentu, należy zastosować ogólne dyrektywy tłumaczenia oświadczeń woli wskazane w art. 65 §1 kc. Mając na względzie powyższe, przy dokonywaniu wykładni testamentu można posłużyć się następującymi kryteriami:
- Dyrektywy wykładni językowych;
- Kryterium języka powszechnego lub specjalistycznego (np.: gwara regionalna, język branżowy);
- Okoliczności zewnętrzne towarzyszące sporządzeniu testamentu (poziom wiedzy i świadomości prawniczej spadkodawcy, relacje z otoczeniem), brane pod uwagę na dzień sporządzenia testamentu;
Na sam koniec wskazać należy, iż kodeks cywilny w niektórych sytuacjach przypisuje określony sens zachowaniu spadkodawcy:
- 947 kc – Jeżeli spadkodawca sporządził nowy testament nie zaznaczając w nim, że poprzedni odwołuje, ulegają odwołaniu tylko te postanowienia poprzedniego testamentu, których nie można pogodzić z treścią nowego testamentu;
- Art. 961 kc – jeżeli spadkodawca zapisał spadkobiercy przedmioty, które wyczerpują prawie cały spadek, to w razie wątpliwości, taką osobę poczytuje się za spadkobiercę, a nie za zapisobiorcę. To samo dotyczy gdy w takiej sytuacji rozrządzenia testamentowe zostały poczynione na rzecz kilku osób;